Πύλη του «πρωτομάστορα» και δυτικό ιπποτικό κανονιοστάσιο

Η πύλη, που ανοίγεται στη δυτική πλευρά του προμαχώνα και αποτελεί σήμερα την ανεξάρτητη είσοδο στο χώρο εκδηλώσεων που έχει δημιουργηθεί στη θέση του ιστορικού κήπου του μεγάλου μαγίστρου ,ήταν η γνωστή ως «πύλη του πρωτομάστορα» μία από τις σημαντικότερες εισόδους της ιπποτικής οχυρωμένης πόλης. Πρόκειται για μία τυπική διαμόρφωση πύλης του 14ου-αρχών του 15ου αι. που αρχικά φαίνεται ότι ήταν πυργοειδής παρεμβαλλόμενη στη βυζαντινή τάφρο και έδινε τη δυνατότητα πρόσβασης τόσο προς το προτείχισμα του Παλατιού και την πόλη ,όσο και προς τον προμαχώνα με τον κήπο του μεγάλου μαγίστρου. Η πύλη είχε οξυκόρυφο άνοιγμα και κινητή ανυψούμενη γέφυρα, που γεφύρωνε την εξωτερική τάφρο, το ορθογώνιο πλαίσιο της οποίας είναι και σήμερα ορατό. Η διάταξη της πύλης συμπληρώθηκε στις αρχές του 15ου αι. με οχύρωμα της πρώιμης εποχής του πυροβολικού (barbacane) που φέρει το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρουFluvian (1421-1437),η κατασκευή του οποίου διέκοψε τη συνέχεια της τάφρου και του οδικού άξονα προς τον Άγιο Αντώνιο ,στα βόρεια του λιμένος Μαντράκι.

Το παλαιότερο τμήμα του οχυρώματος είναι η δυτική και τμήμα της βόρειας πλευράς του ,ενώ προς τα βορειοανατολικά πιθανότατα αποτελείτο από φυσικό πρανές που απέληγε ομαλά προς το λιμάνι Μαντράκι, κατ’ αναλογία με το γνωστό ως “πρόχωμα του Orsini” ανατολικότερα, που διατηρεί αυτή τη μορφή μέχρι σήμερα.

Το κανονιοστάσιο της δυτικής του πλευράς είχε στόχο την κάλυψη της αρχικής πρόσβασης από το λιμάνι Μαντράκι και την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου. Κατά την οικοδομική φάση που ακολούθησε την πολιορκία του 1480 ο μεγάλος μάγιστρος D’Aubusson, σύμφωνα με τα ενσωματωμένα στο τείχος οικόσημά του, προχώρησε σε ριζική αναδιάρθρωση της δυτικής όπως και της βόρειας πλευράς του προμαχώνα, με την οργάνωση υπερυψωμένων θέσεων πυροβολικού και ισχυρών παραπέτων.

Προσθήκες της Ιταλοκρατίας

Η σημερινή μορφή του προμαχώνα του παλατιού καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την μεγάλης κλίμακας επέμβαση αποκατάστασης της περιόδου της ιταλοκρατίας που είναι κυρίαρχη στη διαμόρφωση του βόρειου μετώπου του παλατιού αλλά και σε όλη την έκταση της άνω στάθμης του προμαχώνα. Πρόκειται για τοιχοποιίες με ανοίγματα που απομιμούνται κανονιοθυρίδες και επάλξεις με χελιδονοουρέςιπποτικίζουσας μορφής ,τα ανατολικά τμήματα των οποίων έχουν καταρρεύσει συμπαρασυρόμενα από την μεγάλη κατάρρευση των αυθεντικών ιπποτικών λιθοδομών και θόλων της πυροβολαρχίας. Χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση συγκροτήματος στεγασμένων και ημιυπαίθριων χώρων κατά μήκος της δυτικής και της βόρειας πλευράς του προμαχώνα, η οποία είχε καταρρεύσει και ανακατασκευάστηκε κατά την ιταλοκρατία. Η εσωτερική τους διευθέτηση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι χρησιμοποιήθηκαν ως βοηθητικοί χώροι και σταύλοι αλόγων.

Άνω πλατφόρμα πυροβολικού του προμαχώνα - κήπος του Μεγάλου Μαγίστρου

Ο ιστορικός κήπος του μεγάλου μαγίστρου, του οποίου σώζεται μια γραφική απεικόνιση του 1520, αναπτύχθηκε ήδη πριν την πολιορκία του 1480 στον επίπεδο χώρο της άνω πλατφόρμας πυροβολικού του προμαχώνα απ’όπου η θέα των λιμανιών της πόλης είναι εξαιρετική. Δυστυχώς λόγω της κατασκευής του Δημοτικού Νοσοκομείου το 1889 εξαφανίστηκαν όλα τα υπολείμματα της αρχικής διαμόρφωσης του μεσαιωνικού κήπου που φαίνεται ότι είχαν διατηρηθεί μέχρι την καταστροφική ανάφλεξη της πυρίτιδας στο Ναό του Αγίου Ιωάννη των Ιπποτών το 1856. Το μόνο στοιχείο που σώζεται μέχρι σήμερα είναι το διπλό μεσαιωνικό πηγάδι της χαρακτηριστικής για τους μεσαιωνικούς κήπους της πόλης της Ρόδου ανεμαντλίας, που χρησίμευε για την τροφοδοσία της φρουράς αλλά και την άρδευση του κήπου

Η γλαφυρή περιγραφή του C. Rottiers (1825) μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα του προμαχώνα με την πυροβολαρχία και τον κήπο: «...Μία άλλη σκάλα οδηγούσε σε μία βαθειά στοά, όπου υπήρχαν ακόμη κανόνια, που μου θύμισαν τα τερατώδη πυροβόλα που χρησιμοποίησαν στην πολιορκία του Scutari. Παρόμοια υπήρχαν εξάλλου και κοντά στην πύλη D’Amboise. Ο Toptchi (κανονιέρης) που μας οδηγούσε σ’αυτά τα ερείπια άνοιξε μία μικρή σιδερένια πόρτα και βρεθήκαμε στο τμήμα του κήπου της Ωβέρνης που έφθανε μέχρι το φρούριο που περιέβαλλε το παλάτι. Καθώς ήμουν έκπληκτος από το μέγεθος του κήπου στον οποίο περπατούσαμε, ο Δημήτρης μου εξήγησε ότι κάθε «γλώσσα» είχε έναν ανάλογο κήπο, όπου οι ιππότες πήγαιναν να αναζωογονηθούν, και ότι όλοι ήταν φυτεμένοι με υπέροχες πορτοκαλιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα. Όμως, αλίμονο, όπως ό,τι ανήκε στο περίφημο Τάγμα των Ιπποτών, αυτές οι περιοχές έγιναν ιδιωτικές ιδιοκτησίες των Μουσουλμάνων...

Βγαίνοντας από τον κήπο, εντυπωσιάστηκα από την ομορφιά δύο αρχαίων κορμιών που αποτελούσαν κάποτε τη διακόσμηση μιας κρήνης. Η καθαρότητα της μορφής και η μεγαλοπρέπεια του στυλ μου θύμισαν τους περίφημους Ρόδιους γλύπτες...»

Σύμφωνα εξάλλου με την περιγραφή του αυτόπτη μάρτυρα Merri Dupui ο ογκώδης προμαχώνας αποδείχτηκε απόρθητος κατά την πολιορκία του 1480,οπότε έγινε αντιληπτός και ο ρόλος του για την άμυνα της περιοχής του λιμένος Μαντράκι και ιδιαίτερα του φρουρίου του Αγίου Νικολάου:

«Τα σύγχρονα πυροβόλα των Οθωμανών σφυροκοπούσαν αδιάκοπα τον πύργο του Αγίου Νικολάου. Ταυτόχρονα όμως "κτυπούσαν" και τον προμαχώνα του Παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου, γιατί είχαν σκοπό να προσβάλουν και να καταστρέψουν την πόλη με όλη τους τη δύναμη και να επιστρέψουν στον πύργο με άλλο τρόπο.

Όμως, καθώς ο προμαχώνας αυτός ήταν εντελώς συμπαγής, γεμάτος χώμα μέχρι τις επάλξεις, και είχε πάνω του ένα λιβάδι ή κήπο αναψυχής, τα πέτρινα βόλια των πυροβόλων, παρόλο που ήταν τεράστια και ισχυρά εκτινασσόμενα, δεν έκαναν την παραμικρή ζημιά στο τείχος, ενώ πολλά έμεναν σφηνωμένα μέσα σ’ αυτό.

Ο πασάς βλέποντας αυτό σκέφτηκε να μετατοπίσει τις βομβάρδες του και να κτυπήσει το τείχος της πόλης σε άλλα σημεία…».

Ανατολικό πυροβολείο («casemate») και πύργος της Πυροβολαρχίας

Kατά μήκος της ανατολικής πλευράς του σώζεται, στεγασμένο με θόλους, ισχυρό πυροβολείο, στο οποίο αναφέρεται ότι στεγαζόταν «πυροβολαρχία» που έλεγχε τον μυχό του λιμένος του Μαντρακίου. Ιδιαίτερα μετά το 1467, η πυροβολαρχία κάλυπτε το φρούριο του Αγίου Νικολάου στη βόρεια απόληξη του ομώνυμου μόλου, που θεωρείτο ως «κλειδί για την άμυνα της πόλης», όπως περίτρανα αποδείχθηκε το 1480 κατά την πρώτη νικηφόρα για τους Ιωαννίτες πολιορκία των Οθωμανών.

Στη βορειοανατολική γωνία του προμαχώνα υψώνεται ο κομψός πρώιμος «πύργος της πυροβολαρχίας», χαρακτηριστικό παράδειγμα «πύργου-προμαχώνα» του 15ου αι., ο οποίος στην αρχική του μορφή ήταν συμπαγής μέχρι τη στάθμη των επάλξεων. Στις αρχές του 20ου αι. φαίνεται ότι διατηρείτο επιτόπου η βάση του κυλινδρικού πυργίσκου που ανακατασκεύασαν οι Ιταλοί και ο οποίος προφανώς χρησίμευε ως παρατηρητήριο(«σκοπιά») στην ιδιαίτερα σημαντική από στρατηγική άποψη αυτή θέση.

Βυζαντινή τάφρος

Απομεινάρι παλαιότερης διάταξης τάφρου ,υστεροβυζαντινής η πρώιμης ιπποτικής περιόδου πριν την κατασκευή του προμαχώνα ,διατηρήθηκε ως διαχωριστικό στοιχείο της βόρειας πτέρυγας του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου με το ογκώδες οχύρωμα που σταδιακά αναπτύχθηκε στα βόρεια του. Η τάφρος αυτή ,στενή και αβαθής ,απεικονίζεται σε μικρογραφία του χειρόγραφου κώδικα του Caoursin που δημοσίευσε ο Α. Gabrielόπου διακρίνεται η γεφύρωση της με κινητή γέφυρα.

Βόρεια πτέρυγα Παλατιού

ΟΚατά την ανασκαφική έρευνα, που προχώρησε παράλληλα με τις εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης των επικίνδυνα ρηγματωμένων τοιχοποιιών στο προτείχισμα στα βόρεια του συγκροτήματος του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου, αποκαλύφθηκαν και αναδείχτηκαν στη νέα διαμόρφωση του χώρου ,σημαντικά υπολείμματα μιας εξαφανισμένης σήμερα βόρειας πτέρυγας .Η πτέρυγα αυτή, που περιελάμβανε μνημειακή τοξοστοιχία ανάλογης κλίμακας με τις τοξοστοιχίες του εσωτερικού αιθρίου του συγκροτήματος ,διατηρεί στοιχεία δύο τουλάχιστον οικοδομικών φάσεων των στεγασμένων και ημιυπαίθριων χώρων των διαμερισμάτων του μεγάλου μαγίστρου. Η επέκταση αυτή ολοκληρώθηκε μετά τις καταστροφές της πολιορκίας του 1480 και του καταστροφικού σεισμού του 1481,οπότε προστέθηκε ο μεσαίος πύργος –σπειροειδές κλιμακοστάσιο που φέρει το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρουD’Aubusson. Το κλιμακοστάσιο αυτό συνέδεε τα διαμερίσματα του ορόφου του παλατιού με υπερυψωμένη βεράντα από όπου κλίμακα πεταλοειδούς μορφής ,που αποκαλύφθηκε κατά την πρόσφατη ανασκαφική έρευνα, οδηγούσε στο επίπεδο του «κήπου του μεγάλου μαγίστρου».

Βυζαντινός «Ακρόπυργος»

Ο βορειοδυτικός γωνιακός πύργος του πρωτοβυζαντινού φρουρίου του 7ου αι., απετέλεσε στα τέλη του 12ου –αρχές του 13ου αι. τον Ακρόπυργο του ηγεμονικού οχυρού, που εντάχθηκε στο φυσικό έξαρμα του εδάφους και δέσποζε πάνω από τα δύο κεντρικά λιμάνια της διαχρονικής πόλης.

Ο ορθογώνιος εξαιρετικά ισχυρός αυτός πύργος με διαστάσεις περίπου 13,00Χ 17,00 μέτρα.

Στη σημερινή μορφή του παλατιού ο πύργος, που απετέλεσε τον πυρήνα ανάπτυξης του προμαχώνα στα βόρεια του, είναι ενσωματωμένος στις μεταγενέστερες του 1480 κατασκευές της βόρειας πτέρυγας με τα διαμερίσματα του μεγάλου μαγίστρου. Μόνο το δυτικό μέτωπο του πύργου προς το προτείχισμα είναι ορατό, σε επαφή στα βόρεια της βυζαντινής πύλης του παλατιού. Η χαρακτηριστική επικλινής τοιχοποιία του πύργου είναι κατασκευασμένη με λαξευτούς πωρόλιθους μεγάλων διαστάσεων σε δεύτερη χρήση.