ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Η ύπαρξη του φυσικού εξάρματος του εδάφους στο μυχό του μικρού η πολεμικού λιμένος Μαντράκι ,πάνω από τα αρχαία νεώρια, τεκμηριώθηκε από την γεωλογική και ανασκαφική έρευνα, που προχώρησαν με την ευκαιρία του αναστηλωτικού προγράμματος της τελευταίας δεκαετίας. Στην πλαγιά του προς το λιμάνι διαπιστώθηκαν ίχνη διακοσμητικής διαμόρφωσης του φυσικού τοπίου με πληθώρα πηγαδιών, Στο ψηλότερο επίπεδο του λόφου διαπιστώθηκε η ύπαρξη αναλημματικού τοίχου από φερτούς φυσικούς ογκόλιθους, η οποία πιθανότατα υποβάσταζε μνημειώδη κατασκευή ,ίσως και τον ίδιο τον Κολοσσό της Ρόδου.

ΎΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ -7ΟΣΑΙ.

Η πόλη της Ρόδου παραμένει ανοχύρωτη ενώ το βόρειο μέτωπό της προς το λιμάνι Μαντράκι μετασχηματίζεται σταδιακά, σύμφωνα με τις αρχές της πολεοδομίας της Ρωμαϊκής περιόδου. Στο τέλος του 2ου-αρχές του 3ου αι. μ.Χ κατασκευάστηκε το μνημειακό τετράπυλο στη διασταύρωση των κύριων οδικών αξόνων: α. της ρωμαϊκής Cardo με τις τοξοστοιχίες και τα καταστήματα, που κατευθυνόταν νότια προς την αρχαία Αγορά και β. της βορειότερης decumanus με κλιμακωτή διαμόρφωση προς τα δυτικά, που οδηγούσε προς το ύψωμα του μετέπειτα προμαχώνα του Παλατιού τονίζοντας τη σημασία της αρχαίας μνημειακής διαμόρφωσης του.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΟΧΥΡΩΣΗ (ΤΕΛΟΣ 7ΟΥ ΑΙ.-13ΟΣ ΑΙ.)

Στο ανώτερο επίπεδο του λόφου που απέληγε ομαλά προς την ακτή στο μυχό του λιμένα Μαντράκι αναπτύχθηκε η ΒΔ γωνία του της πρωτοβυζαντινής Ακρόπολης του τέλους του 7ου αι., η οποία στα τέλη του 12ου-αρχές του 13ου αι. συμπεριελήφθη στην περίκεντρη διάταξη του ηγεμονικού οχυρού της μεσοβυζαντινής «Χώρας». Στον πυρήνα του ογκώδους ΒΔ «ακρόπυργου» διαπιστώθηκε η ύπαρξη συμπαγούς ελληνιστικής κατασκευής διαστάσεων ανάλογων με την αναμενόμενη βάση του Κολοσσού. Η οχύρωση περιελάμβανε κυρίως τείχος με ορθογώνιους πανύψηλους πύργους, προτείχισμα και πιθανότατα τάφρο της οποίας υπόλειμμα είναι η στενή τάφρος, που διατηρείται μέχρι σήμερα ανάμεσα στην οχυρωματική διάταξη του Παλατιού και τον προμαχώνα.

ΠΡΩΙΜΗ ΙΠΠΟΤΟΚΡΑΤΙΑ - 1480

Ο προμαχώνας αναπτύχθηκε με πυρήνα τον ογκώδη γωνιακό πύργο της βυζαντινής «Ακρόπολης»του 7ουαι.μ.Χ. Με σταδιακή επέκταση εντάχθηκε στο φυσικό τοπίο και το μετασχηματισμό του, στη διάρκεια των αιώνων που μεσολάβησαν από το τέλος της αρχαιότητας μέχρι την παγίωση της μεσαιωνικής οχυρωματικής γραμμής στα βόρεια της τειχισμένης πόλης. Στη ΒΑ του γωνία αναπτύχθηκε πιθανότατα στο τέλος του 14ου-αρχές 15ου αι. ο συμπαγής «πύργος-προμαχώνας» που σήμερα είναι γνωστός ως «πύργος της πυροβολαρχίας». Το παλαιότερο τμήμα του οχυρώματος είναι η δυτική πλευρά του, όπου είναι δυνατόν να αποκατασταθεί γραφικά η αρχική διάταξη της ιπποτικής «πύλης του Πρωτομαστόρου», του 14ου αι. Το οικοδομικό πρόγραμμα της κατασκευής της ανατολικής και τμήματος της βόρειας πλευράς του προμαχώνα, με τον ραδινό «πύργο-προμαχώνα» στη ΒΑ γωνία του , περιέλαβε και την κατασκευή του προπυργίου του ΒΑ πύργου του παλατιού αλλά και τη διάνοιξη της τάφρου στη σημερινή της στάθμη.

Στην αρχική αυτή μορφή, που πιθανότατα ανάγεται στο τέλος του 14ου-αρχές του 15ου αι., δεν υπήρχε το ανατολικό πυροβολείο που είναι σήμερα γνωστό ως «Πυροβολαρχία». Πρόκειται για μεταγενέστερη προσθήκη που είχε στόχο την αποτελεσματική κάλυψη του ανατολικού μόλου του «Μαντρακίου», μετά την καταστροφική εμπειρία των πολιορκίας των Μαμελούκων της Αιγύπτου το 1444,οπότε για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν κανόνια εναντίον της πόλης της Ρόδου.

Από την ανασκαφική έρευνα που προχώρησε παράλληλα με τις αναστηλωτικές εργασίες, σε συνδυασμό με την προσεκτική μελέτη των παλαιών φωτογραφιών και γραφικών απεικονίσεων των περιηγητών του 19ου αι. και ιδιαίτερα του Berg, ,προκύπτει ότι το συγκρότημα του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου εκτεινόταν στα βόρεια μέχρι την ενδιάμεση εσωτερική τάφρο που γεφυρωνόταν με ανυψούμενη γέφυρα, όπως σαφώς διακρίνεται στη λεπτομέρεια της μικρογραφίας του Caoursin που έχει επεξεργαστεί και δημοσιεύσει ο Α.Gabriel το 1921,στην οποία διακρίνεται κινητή ανυψούμενη γέφυρα και πύλη προς το εσωτερικό του Παλατιού. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι αποκαλύφθηκαν οι πεσσοί που πιθανότατα υποβάσταζαν υψηλή τοξοστοιχία με όψη προς μικρό αίθριο χώρο ,ανάλογη με τις υφιστάμενες στα νότια της ίδιας πτέρυγας προς το εσωτερικό αίθριο του παλατιού. Στην ίδια οικοδομική φάση αποδίδεται και η αρχική διάταξη των υπόγειων χώρων με την εγκάρσια τοξοστοιχία στα βόρεια της ΒΑ γωνίας του παλατιού.

ΎΣΤΕΡΗ ΙΠΠΟΤΟΚΡΑΤΙΑ (1480-1522)

Μετά την πολιορκία του 1480,κατά την οποία κατανοητή η ιδιαίτερη στρατηγική σημασία του προμαχώνα, ο μεγάλος μάγιστρος D’Aubusson όπως τεκμηριώνεται από τα ενσωματωμένα στο τείχος οικόσημα του προχώρησε σε ριζική αναδιάρθρωση της βόρειας και της δυτικής πλευράς του προμαχώνα με την οργάνωση υπερυψωμένων θέσεων πυροβολικού και ισχυρών παραπέτων.

Παράλληλα υπάρχουν τεκμήρια αναδιάρθρωσης της ΒΔ πτέρυγας του συγκροτήματος του παλατιού στο σημείο σύνδεσης της με τον προμαχώνα προφανώς μετά από σημαντικές καταστροφές που προξένησε η πολιορκία, σύμφωνα και με την περιγραφή του αυτόπτη μάτρυραMerriDupui.

Διαπιστώνονται σημαντικές τροποποιήσεις και προσθήκες οχυρωματικών στοιχείων στη βόρεια πτέρυγα του Παλατιού που στέγαζε τα διαμερίσματα του μεγάλου μαγίστρου με μεγάλα ανοίγματα και εξώστες προς την καλύτερη θέα των λιμανιών. Σημαντικότερη είναι η προσθήκη του μεσαίου πύργου-σπειροειδούς κλιμακοστασίου που φέρει το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρου D’Aubusson και κατέληγε σε υπερυψωμένο-πιθανότατα ημιυπαίθριο χώρο. Δεύτερο σπειροειδές κλιμακοστάσιο, που αποκαλύφθηκε στη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης ερειπωμένων τμημάτων που «έβλεπαν» προς την ενδιάμεση τάφροφαίνεται ότι οδηγούσε προς τον περίφημο «κήπο του μεγάλου μαγίστρου» ,του οποίου σώζεται μια γραφική απεικόνιση του 1520 .

Η κατάχωση της ενδιάμεσης τάφρου στο μεγαλύτερο μήκος της σε σχέση με την διάταξη του διπλού μεσαιωνικού πηγαδιού καθώς και η κατάργηση των συνεχών τοξωτών ανοιγμάτων της χαρακτηριστικής αίθουσας του ορόφου που είναι γνωστή ως “belvedere” αποτελούν την αδιάψευστη απόδειξη ότι μετά το 1480 επιχειρήθηκε η άμεση σύνδεση των διαμερισμάτων του μεγάλου μαγίστρου με τον κήπο του.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο προμαχώνας και ο ιστορικός κήπος περιήλθε σε κατάσταση εγκατάλειψης ,παρακμής και ερείπωσης που περιγράφεται από τον Βέλγο περιηγητή C.Rottiers (1825) που μας μεταφέρει με γλαφυρό τρόπο στην ατμόσφαιρα του προμαχώνα με την πυροβολαρχία και τον κήπο. Διατηρήθηκε ανέπαφος με εξαίρεση την ανακατασκευή της ΒΑ γωνίας του στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το 1615. Όπως φαίνεται από τα σωζόμενα υπολείμματα των κατασκευών στην περιοχή, η ζημιά - τυπική για τις συνθήκες του οχυρωματικού συγκροτήματος της Ρόδου - οφείλετο στην προοδευτική διάβρωση του βράχου έδρασης των οχυρωματικών κατασκευών - πιθανότατα λόγων τυρβώδους ροής του ανέμου στην περιοχή - με αποτέλεσμα την υποχώρηση τμήματός του, συμπαρασύροντας και τη μεσαιωνική τοιχοποιία σε ένα συνολικό μήκος ~25 μ. Τα κατακρημνισθέντα τμήματα του βράχου σώζονται στη θέση που κατέπεσαν υπενθυμίζοντας την καταστροφή και προσδίδοντας ιδιαίτερη ζωντάνια στο φυσικό τοπίο της τάφρου. Η ακριβής χρονολογία της επέμβασης αυτής (μετά το Φεβρουάριο του 1615 ή το 1204 έτος Εγείρας) αναγράφεται στην επιγραφή που σώζεται ενσωματωμένη στη νέα τοιχοποιία, γραμμένη σε οθωμανική γραφή και έγινε με φροντίδα του υπεύθυνου των οχυρώσεων («disdar») Χασάν Αγά.

Στη συνέχεια ζημιές τεκμηριώνονται στα υψηλότερα τμήματα των πυροβολείων του προμαχώνα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οφειλόμενες είτε στην καταστροφική ανάφλεξη της πυρίτιδας στα υπόγεια του κοινοβιακού ναού του Αγίου Ιωάννη των Ιπποτών το 1856, είτε στη σεισμική ακολουθία των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα και τον τρομακτικό σεισμό του 1863.

Το 1889 στην άνω πλατφόρμα πυροβολικού οικοδομήθηκε διώροφο κτίριο στο οποίο στεγάστηκε το Δημοτικό Νοσοκομείο «Hopital des Indigens» που ήταν φιλανθρωπικό ίδρυμα .Ήταν πρωτοβουλία του άγγλου υπηκόου EnricoDucci , που αγόρασε το ακίνητο και τους χώρους γύρω από αυτό. Προϋπόθεση της δωρεάς προς την Οθωμανική κυβέρνηση ήταν να αναλάβει όλα τα έξοδα λειτουργίας του και τη δωρεάν νοσηλεία των απόρων ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους. Το διώροφο κτίριο νεοκλασικής μορφής έκτισε η τουρκική κυβέρνηση πουλώντας το απόθεμα σιταριού που υπήρχε για την περίπτωση αποκλεισμού της Ρόδου. Διοικούνταν από ένα τούρκο γιατρό –ταγματάρχη με τη βοήθεια νοσοκόμου και μάγειρα αλλά λόγω έλλειψης χρημάτων και τεχνικών μέσων φρόντιζε ελάχιστους ασθενείς. Διέθετε μόνο επτά κρεβάτια και είχε πολλές ελλείψεις. Δεν διέθετε νερό και δεν τηρούνταν οι βασικές ανάγκες υγιεινής .Το φαρμακείο του νοσοκομείου ήταν στην περιοχή Τσιμενλικ (Πλατανάκια).

Με τις βελτιώσεις και προσθήκες του Ιταλικού στρατού και τη βοήθεια του Δήμου της Ρόδου έγινε εγκατάσταση πόσιμου νερού και μία αίθουσα εγχειρίσεων και έφτασε να λειτουργεί μέχρι τον Απρίλιο του 1925.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑΣ

Τo οθωμανικό Νοσοκομείο κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες ανάδειξης του προμαχώνα και του κήπου του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου κατά την πρώτη περίοδο της ιταλοκρατίας πριν το 1936.

Ακολούθησε μία περίοδος συστηματικής διερεύνησης, συμπλήρωσης και αξιοποίησης των μεσαιωνικών οχυρωματικών κατασκευών και ιδιαίτερα στο συγκρότημα του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου.

Κατά τη φάση αυτή συμπληρώθηκαν τα τμήματα της περιμέτρου του προμαχώνα που είχαν καταρρεύσει και έγινε κλιμακωτή διαμόρφωση των επιπέδων αφού διαμορφώθηκαν μικροί εσωτερικοί χώροι ανάμεσα στις κανονιέρες σε συνδυασμό με μνημειακές σκάλες κατά μήκος της δυτικής και της βόρειας πλευράς του. Ο γωνιακός πύργος της πυροβολαρχίας τροποποιήθηκε ώστε να συνδεθεί σε όλα τα επίπεδα με τη στοά της ανατολικής πτέρυγας και τη στάθμη της τάφρου με την προσθήκη εσωτερικού σπειροειδούς κλιμακοστασίου και διάνοιξη νέων ανοιγμάτων, ενώ προστέθηκε πάνω στην πλατφόρμα του ημικυλινδρικός πυργίσκος βάσει των σωζόμενων υπολειμμάτων της αρχικής έδρασής του.

Αποχωματώθηκαν οι επιχωματωμένοι θόλοι στα ΝΑ του προμαχώνα και έγιναν συστηματικές εργασίες στερέωσης και ανάδειξής τους, σε συνδυασμό με τις ευρείας κλίμακας ανακατασκευές του βόρειου τμήματος του παλατιού.

Αποκαλύφθηκε και αναδείχθηκε η παλιά τάφρος που διαχώριζε το παλάτι από τον προμαχώνα και διαμορφώθηκε νέα μνημειακή πρόσβαση προς τη στοά της πυροβολαρχίας στα ανατολικά του.

Οι μεγάλης κλίμακας αυτές επεμβάσεις δυστυχώς δε συνδυάστηκαν με στερεωτικές εργασίες στα χαμηλότερα τμήματα του παλιού ιπποτικού τείχους της ανατολικής πλευράς, που ήδη εμφάνιζε σημάδια αποδιοργάνωσης λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών θεμελίωσης του, αλλά και της οικοδομικής του εξέλιξης με τη μεταγενέστερη προσθήκη των στοών σε δύο επίπεδα και την σημαντική υπερύψωσή του.

Πιθανότατα λοιπόν τα προβλήματα που ήδη αντιμετώπιζε επιδεινώθηκαν λόγω της ακόμη μεγαλύτερης επιβάρυνσής του, με την προσθήκη τμημάτων τοιχοποιίας καθ’ ύψος, αλλά και λόγω της αφαίρεσης του πρανούς εδάφους στη βάση του για τις ανάγκες δημιουργίας στον πυθμένα της τάφρου φυτωρίου κυπαρισσιών και τη διαμόρφωση ομαλής πρόσβασης στην είσοδο της βάσης του γωνιακού πύργου.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΜΑΧΩΝΑ

Κατά την εξέλιξη του έργου αποκατάστασης-ανάδειξης του προμαχώνα του παλατιού προχώρησε εκτεταμένη αρχιτεκτονική και αρχαιολογική έρευνα του χώρου των επεμβάσεων και αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του κτιρίου του Νοσοκομείου καθώς και σημαντικά στοιχεία της εξαφανισμένης κάτω από τις διαμορφώσεις της ιταλοκρατίας βόρειας πτέρυγας του παλατιού προς τον μεσαιωνικό κήπο του. Τα αρχαιολογικά αυτά λείψανα διατηρήθηκαν στη νέα διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου και εντάχθηκαν στην κυκλοφορία επίσκεψης και ενημέρωσης του κοινού με κατάλληλες διευθετήσεις. Με αυτόν τον τρόπο παραμένουν ορατά προς μελλοντικό προβληματισμό και συστηματική μελέτη των οικοδομικών φάσεων όλου του μνημειακού συγκροτήματος του παλατιού . Επίσης στη νότια απόληξη της αναστηλωμένης ανατολικής όψης της πυροβολαρχίας δίνεται η δυνατότητα να αποκατασταθεί μικρό τμήμα της πρώτης φάσης της επίστεψης του τείχους και των χαρακτηριστικής μορφής επάλξεων με εναλλάξ διατεταγμένες τοξοθυρίδες και χελιδονοουρές πριν τη διάνοιξη της στοάς της πυροβολαρχίας.

Είναι σαφές ότι ο ιδιαίτερα πλεονεκτικός αυτός χώρος, ενταγμένος ανάμεσα στο πολύπλοκο συγκρότημα του παλατιού και στον ελεύθερο αρχαιολογικό περίπατο της τάφρου με ανεξάρτητη πύλη εισόδου, προσφέρει μεγάλες δυνατότητες αξιοποίησης του στα πλαίσια της λειτουργίας της σύγχρονης πόλης. Οι μεγάλες διαστάσεις του και η χωρητικότητα του σε μία καταπληκτική από άποψη θέας των λιμανιών της πόλης θέση τον καθιστά κατάλληλο για περιοδικού χαρακτήρα δραστηριότητες ,δεξιώσεις ή διοργανώσεις παντός είδους εκπαιδευτικών ,πολιτιστικών η καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Θα ήταν όμως εφικτό και σημαντικό να εγκατασταθεί μόνιμο αναψυκτήριο –εστιατόριο, το οποίο θα διαχειριζόταν και θα συντηρούσε ταυτόχρονα τον χώρο προσφέροντας τη δυνατότητα στους πολίτες και επισκέπτες της πόλης της Ρόδου να βιώσουν τη μοναδική εμπειρία της ανάπαυσης και αναψυχής κατά τις καλοκαιρινές ημέρες και απογεύματα ,απολαμβάνοντας την εξαιρετική θέα της βόρειας όψης του παλατιού, των λιμανιών και των μικρασιατικών παραλίων